Theorie achter ‘welzijn en rust’
Een scheiding is voor alle gezinsleden ontwrichtend en brengt risicofactoren met zich mee, zoals financiële achteruitgang, een verhuizing, een andere school of fysiek en psychologisch ouderlijk geweld. Het vergt tijd om de verandering van één gezin naar twee gezinnen te maken en de impact ervan te verwerken. Als het volwassenen lukt zowel aandacht te hebben voor hun eigen proces als voor hoe het met hun kinderen gaat, dan ontstaat er na één of twee jaar een nieuw evenwicht en kan iedereen weer verder.
Onafhankelijk van hoe ouders het ouderschap vervolgens vormgeven, komen de meeste kinderen goed door een scheiding heen. Hun ouders overleggen veel met elkaar (coöperatief ouderschap) of nauwelijks of niet (parallel solo ouderschap), maar na hervonden evenwicht gaat het met deze groep kinderen goed.
Complexe scheiding
Bij complexe scheidingen verloopt dit anders. Deze ouders overleggen veel met elkaar, maar dit gaat altijd gepaard met ruzie. Het conflict blijft terugkeren en de communicatiepatronen zijn destructief. Dit heeft vaak te maken met de persoonlijkheidsstructuur van één of beiden volwassenen of door psychische problematiek, zoals bijvoorbeeld trauma. Ouders blijven elkaar over en weer beschuldigen en soms is er sprake van geweld of verwaarlozing. Met de kinderen van deze ouders gaat het niet goed: het voortdurende conflict schaadt hen en is de belangrijkste voorspeller van ontspoorde ontwikkeling.
VORMEN VAN OUDERSCHAP NA SCHEIDING
Coöperatief Ouderschap (25-30%)
Veel overleg tussen ouders, met de kinderen gaat het goed
Parallel of solo-ouderschap (50%)
Weinig tot geen overleg tussen ouders, met de kinderen gaat het goed
Conflictouderschap (20-23%)
Overleg met telkens weer ruzie, met de kinderen gaat het niet goed
Ondanks dat we weten dat voortdurend conflict schadelijk is voor kinderen, worden ouders in complexe scheiding door hulp-of dienstverlening vaak beiden aan tafel gevraagd. Het advies is dan om beter te leren communiceren met elkaar, zodat zij gezamenlijk het ouderschap kunnen vormgeven en afspraken hierover gaan nakomen.
Welzijn en rust
In de visie ‘welzijn en rust’ komen we hiervan terug, omdat een complexe scheiding echt een andere aanpak vergt (Cottyn, 2016). Een complexe scheiding kun je namelijk niet oplossen: de angel zit zo diep, dat het deze ouders niet lukt om vanuit volwassenheid gezamenlijk ouderschap vorm te geven. Voor deze groep geldt: ‘je kunt niet repareren wat kapot is’.
Wat wel kan is het creëren van omstandigheden die de prikkel van het conflict wegnemen. Op deze manier kan er rust en welzijn voor iedereen ontstaan, vanuit kracht en beperking. Dit geeft ieder de kans om te helen en verder te kunnen.
Vanuit dit gezichtspunt is het belangrijk dat er zo snel als mogelijk (preventief) toegewerkt wordt van conflictouderschap naar een focus op het vormgeven van het eigen gezin. Dus van strijd (de-escalatie) naar welzijn en rust voor iedereen. En belangrijk: dit is veel beter voor de kinderen!
Kortom: van 1-gezin-1-plan, naar 2-gezinnen-2-plannen! Een andere aanpak en een ander paradigma.
Rust en welzijn voor iedereen
De weg van rust en welzijn werpt een ander licht op de aanpak van complexe scheidingen. Door deze bril kijken, betekent dat je ‘voor iedereen en tegen niemand’ bent, zodat de strijd niet gevoed wordt. Ook ben je duidelijk over de koers die deze ouders te gaan hebben, zonder uit het oog te verliezen hoe pijnlijk de situatie voor ouders is en daar erkenning voor te geven.
Professionals die met deze gezinnen werken moeten goed in hun kracht zijn om dit te kunnen. Naast een zekere affiniteit met conflictdynamiek, vraagt het specifieke deskundigheid en zelfkennis en – bewustzijn. Doel is:
- Een positie van meervoudige betrokkenheid met aandacht en kwaliteit van contact kunnen innemen.
- Leiding kunnen nemen vanuit vakkundigheid en standpunten over goed ouderschap
- Kunnen handelen en proces voeren vanuit een afgestemde samenwerking en een gedragen visie.
8 principes
De visie ‘welzijn en rust’ kan kort worden samengevat in de volgende 8 principes:
- Van conflict naar bijdragen aan rust en welzijn;
- Van 1 ouderpaar naar 2 parallelle gezinssituaties (2 plannen voor 2 gezinnen);
- Van individueel belang naar systeembelang;
- Van reactief (triggerrespons), naar proactief (gericht op een nieuwe toekomst);
- Van conflict-in-stand-houdend-netwerk, naar de-escalerend netwerk;
- Van volgende OF leidende hulpverlening, naar volgen EN leiden tegelijkertijd;
- Werken vanuit afgestemde samenwerking vanuit eenzelfde visie, innemen van standpunten over goed ouderschap, meervoudige betrokkenheid en kwaliteit van contact;
- Werken met de dynamiek in plaats werken op de inhoud.
Door van deze principes uit te gaan, creëer je met gezinnen een situatie waarin ieder tot rust kan komen en kan helen. Dit kan een eindpunt zijn, maar ook een start naar een nieuwe ontwikkeling, bijvoorbeeld contactherstel.
Naar: Visiedocument complexe scheiding voor Regionale Expertise Punt Scheiden Regio Rijk van Nijmegen, door Peter van Vliet en Sonja Hopmans, 2022
De Transactionele Analyse – Constructieve en destructieve communicatiepatronen
De theorie van de Transactionele Analyse (TA) geeft een aantal uitgangspunten waarmee de interactiedynamiek tussen mensen goed te begrijpen is. Bij conflicten is de dynamiek reactief en vanuit pijn, aanval en verdediging en daardoor ineffectief. Het helpt dan om communicatie te leren die constructief is en meer rust en welzijn brengt.
De TA heeft een aantal uitgangspunten:
- Mensen zijn oké: elk persoon is van waarde, van belang en heeft recht op gelijkheid en respect.
- Mensen (met slechts enkele uitzonderingen, zoals degenen met een ernstige hersenbeschadiging) hebben de capaciteit om na te denken;
- Mensen kunnen veranderen; zij kunnen eerdere beslissingen herzien.
De TA is erop gericht om de autonomie van mensen te vergroten. Dat betekent dat mensen in staat zijn hun authentieke, eigen keuzes te maken in het hier en nu.
De Dramadriehoek
De Dramadriehoek is een concept uit de TA. De Dramadriehoek is een communicatiedriehoek waarin ineffectieve communicatie tussen mensen begrijpelijk en voorspelbaar wordt. De dramadriehoek beschrijft vier rollen waar mensen in kunnen schieten. Mensen kunnen wisselen van de ene naar de andere rol. Wanneer iemand vanuit zo’n rol reageert, is het voor de ontvanger een uitdaging om in balans te blijven. De ene rol lokt de andere uit.
Een paar aspecten van de dramadriehoek:
- In de dramadriehoek wordt op ineffectieve, (vaak onbewust) manipulatieve manier gecommuniceerd om iets voor elkaar te krijgen. Het geeft meestal een naar gevoel voor de personen die het ontvangen. Dit kan klein of onderhuids zijn en heel groot en zichtbaar.
- Het kan zijn dat je voelt dat er een beroep door de ander op je wordt gedaan om vanuit de dramadriehoek te communiceren of je kunt zelf dit beroep doen op anderen.
- Onder de rollen zit vaak angst of onvermogen verscholen om verantwoordelijkheid te nemen voor de eigen gevoelens: woede, irritatie, erkenning, pijn, bewondering, machteloosheid. Deze emoties hebben vaak niets te maken met het hier en nu, maar komen voort uit patronen of situaties uit jouw verleden. Het kan dus heel helpend zijn om jouw eigen ‘blauwe plek-thema’s’ te kennen, waarop jij gemakkelijk te verleiden bent om vanuit de dramadriehoek te communiceren.
Er zijn drie basisrollen in de driehoek en een externe rol. Het kan goed zijn dat de communicatie vanuit één van de drie rollen in de driehoek begint en dat je wisselt van rol in de loop van het gesprek.
Het Slachtoffer: het Slachtoffer voelt zich machteloos, moedeloos en/of wanhopig. Het Slachtoffer ziet geen uitweg, weet niet hoe hij/zij het zelf kan oplossen en ‘smeekt’ om steun en hulp. Het Slachtoffer wil dat anderen zijn of haar probleem oplost. Het Slachtoffer ontkent zijn of haar eigen verantwoordelijkheid. Beide andere rollen kunnen met dit gedrag geactiveerd worden; De Redder: de Redder gaat aan als mensen hulp nodig hebben. De Redder zal als eerste hulp aanbieden en het probleem voor een ander op willen lossen. De Redder neemt hierbij het probleem van de ander over (dat gaat sneller, dan weet ik dat het goed gebeurt, ik los het wel op). Het geeft vaak een goed gevoel om een ander te helpen. Het resultaat is echter dat op langere termijn de ander niet geholpen is. Er ontstaat afhankelijkheid tussen de Redder en degene die de Redder wil helpen, vaak het Slachtoffer.
De Aanklager: de Aanklager legt de fouten van zichzelf bij anderen. De aanklager neemt geen verantwoordelijkheid voor zijn of haar eigen deel. In de communicatie is de Aanklager beschuldigend en verwijtend. Emoties als irritaties en boosheid horen hierbij.
De Omstander: de vierde rol, die buiten de driehoek valt is die van de Omstander. De Omstander kijkt naar de dynamiek die zich voor hem of haar afspeelt. De Omstander heeft een keuze wat te doen: kijk je toe, wend je af of grijp je in? Hij is op deze manier altijd onderdeel van het probleem en de oplossing. De omstander kan de school zijn, een familielid of bijvoorbeeld vrienden.
Zo werkt de Dramadriehoek
In de dramadriehoek zit vaak veel emotie, al dan niet zichtbaar. Het kan zijn dat iemand jou uitnodigt of dat jij iemand uitnodigt tot ineffectieve communicatie. Dat gaat bijvoorbeeld zo:
Dochter is aan het scheiden en belt naar vader:
Dochter: ‘Nou pap, het is weer zover. Meneer neemt totaal geen verantwoordelijkheid… Ik word er gek van, het is en blijft een slappe zak.’
Vader: ‘Oh ja, hij leert er nog steeds niks van. Meid, wat een ellende voor jou en de kinderen. Heel goed dat je weggegaan bent.’
Dochter: ‘Dat is zo ja, maar wat heb ik eraan? Ik ben nog meer alleen dan ik al was. Hij zit op de bank te janken, maar betalen: ho maar. En er een leuk weekend voor de kinderen van maken? Ho maar. Hij komt ze te laat halen, heeft geen structuur in de dag en de kinderen komen met ongekamde haren terug. Dat ik ze nog laat gaan….’
Vader: ‘Hij is zijn vaderschap niet waard. Weet je wat jij moet doen? Een goede advocaat in de arm nemen, want betalen moet hij. En als hij de kinderen zo verwaarloost, dan houd je ze toch thuis? Zeg maar tegen hem wat hij anders moet doen en dat je anders de kinderen niet meer laat gaan. Je moet wel goed voor jezelf vechten hè?’
Dochter: ‘Ja precies. Ik heb het helemaal gehad, ik laat niet meer over me heen lopen. Ik ga voor de kinderen vechten. Dank je pap, het is altijd fijn om met je te praten.
Zoals je ziet start een dialoog in een rol en veranderen de rollen in de loop van het gesprek. Niemand pakt de eigen verantwoordelijkheid. Tegelijk is de dynamiek tussen de mensen voelbaar, maar onuitgesproken.
De Winnaarsdriehoek
Naast de Dramadriehoek is er de Winnaarsdriehoek. In de Winnaarsdriehoek is sprake van constructieve communicatie.
De Winnaarsdriehoek kenmerkt zich door:
- Iedere rol behoudt de eigen verantwoordelijkheid.
- De communicatie gaat over het hier en nu.
- Er is ruimte om te onderzoeken welke opties er zijn.
- Er is sprake van een volwassen dialoog.
Merk je dat je beland bent in de Dramadriehoek of ertoe wordt uitgenodigd? Ga communiceren vanuit de Winnaarsdriehoek. Vaak verloopt de communicatie dan anders.
De rollen van de Dramadriehoek veranderen in de Winnaarsdriehoek. Er wordt nu gesproken vanuit de ‘ik’ in plaats van naar ‘jij’ gewezen.
- Het Slachtoffer wordt Kwetsbaar. Vanuit deze rol heeft de persoon verbinding met eigen gevoelens en de betekenis ervan. De persoon kan dit uitspreken en durft dus kwetsbaar te zijn. De persoon neemt verantwoordelijkheid voor de eigen gedachten, gevoelens, behoeften en gedragingen.
- De Redder wordt Ondersteuner. Vanuit deze rol staat de persoon naast de ander en denkt mee welke opties de ander heeft. De persoon maakt duidelijke afspraken over de ondersteunende rol en houdt zich daaraan, laat het probleem en de oplossing bij de ander.
- De Aanklager wordt Assertief. Vanuit deze rol benoemt de persoon wat hij of zij ziet, denkt en nodig heeft. De persoon houdt de belangen van alle partijen in het oog en communiceert zonder anderen te kwetsen.
Zo werkt de Winnaarsdriehoek
In de Winnaarsdriehoek sta je naast mensen in de overtuiging dat ieder het eigen leven te leven heeft. Je kunt het leven van een ander niet overnemen. Je kunt wel naar de ander luisteren en meedenken, maar ander blijft eigenaar van het eigen vraagstuk. Dat gaat bijvoorbeeld zo:
Dochter: ‘Pap, het is weer zover. Hij loopt weer te klagen over dat hij het allemaal alleen moet doen nu. Ik word gek van die slappe zak.’
Vader: ‘Meid, ik snap dat het je tot hier zit. Maar ja, die slappe zak is wel de vader van je kinderen. En misschien heeft hij het ook slecht op dit moment. Het zal voor hem ook niet makkelijk zijn, de scheiding.’
Dochter: ‘Ja, dat is ook zo. Maar kom op, dit laat toch zien dat hij er nog steeds niks van geleerd heeft?’
Vader: ‘Dat is misschien waar en toch… Geef hem tijd en neem zelf ook eerst even afstand om tot rust te komen. Niemand heeft er iets aan als je doorgaat om je aan hem te irriteren. Voor de kinderen is dat ook niet fijn. Kom anders vrijdag bij mam en mij eten met de kinderen. Dan maken we er gewoon een fijne avond van en heb jij jouw handen ook even vrij.’
Dochter: ‘Oh, dat is heel lief pap. Dat zou ik echt fijn vinden, ik voel me moe en ben op als ik eerlijk ben. Hoewel ik nog steeds vind dat hij echt iets te leren heeft hoor.’
Vader: ‘Nou juf Anna, het is fijn dat jij zo graag dingen aan anderen wil leren. Maar kom maar gewoon even tot rust en lekker bij ons eten.’